Mehmet Erdem Uzun

Okul, çocukların yaşamlarındaki en önemli dönüm noktalarından birisidir. Aile ortamından ayrılan çocuk arkadaşlık ilişkilerini geliştirme ve bunun yanı sıra okuma, yazma, toplama, çıkartma gibi temel becerileri öğrenme fırsatı bulacaktır. Ancak bazı çocuklar öğrenme güçlüğü çekebilir. Bu zorlukların birçok sebebi olabilir. Bu bölümde öğrenme güçlüğünün en sık görülen sebeplerden birisi olan “Özgül Öğrenme Bozukluğu” hakkında sizleri bilgilendirmek istedik. 

Özgül Öğrenme Bozukluğu Nedir?

Özgül Öğrenme Bozukluğu, eğitim ve öğretimle kazanılan sözcükleri doğru ve akıcı okuma, okuduğunu anlama, yazılı anlatım, sözcüklerin harflerini doğru söyleme ve yazma, aritmetik hesaplama ve sayısal akıl yürütme becerilerindeki bozukluktur.  Birey yaşına ve zekâsına uygun bir ders başarısı gösteremez. Halk arasında daha çok disleksi (okuma güçlüğü) olarak bilinmektedir.  Özgül Öğrenme Bozukluğunun farklı tipleri vardır ve disleksi bunlardan sadece bir tanesidir.

Çocuğun yetersiz eğitim almasından kaynaklı olarak yukarıdaki becerileri kazanamaması Özgül Öğrenme Bozukluğu olarak değerlendirilmez. Örnek olarak sık öğretmen değişmesi, bazı sebeplerle çocuğun okula düzenli olarak gidememesi ve kalabalık ev ortamı verilebilir.

Özgül Öğrenme Bozukluğu Neden Olur?

Nedeni tam olarak bilinmemektedir. Ancak genetik ve çevresel faktörlerin yol açtığı düşünülmektedir.

Genetik faktörler nelerdir;

– Anne veya babasında veya birinci derece yakınlarında benzer durum olan çocuklarda Özgül Öğrenme Bozukluğu görülme riski yüksektir.

Çevresel faktörler;

-Erken doğum,

-Düşük doğum ağırlığı,

-Bebeğin anne karnındayken nikotine maruz kalması çevresel risk faktörleri arasında sayılmaktadır.

Özgül Öğrenme Bozukluğu Hangi Sıklıkta Görülür?

Değişik ülkelerde yapılan çalışmalara göre okul çağındaki her 100 çocuktan ortalama olarak 5-15 çocukta görülmektedir. Erkek çocuklarda kız çocuklara göre 2-3 kat daha fazla görülmektedir.

Özgül Öğrenme Bozukluğunun Alt Türleri Nelerdir?

Özgül Öğrenme Bozukluğu öğrenme ve beceri alanlarındaki farklı güçlüklerle karşımıza çıkabilir. Bu alanlar okuma güçlüğü (disleksi), yazılı anlatım güçlüğü (disgrafi) ve matematik becerileri güçlüğüdür (diskalkuli). Bir çocukta bu alanlardan birinde veya daha fazla alanda öğrenme güçlüğü görülebilir. Aşağıda bu alanlarda ilköğretim çağındaki çocuklarda sık görülen belirtiler sıralanmıştır.

Okuma Bozukluğu (disleksi):

• Bazı harflerin seslerini öğrenememek,
• Harfleri ve sayıları karıştırmak (b-d, b-p, m-n, b-m, 6-9 gibi),
• Kelimeleri hecelere ve harflere ayırırken zorlanmak,
• Okurken heceleri veya kelimeleri ters çevirmek (ne-en, ev-ve çok-koç gibi),
• Harfleri veya kelimeleri eksik okumak (gittik-gitik, arma-ama, hiç kimse – iç kimse gibi),
• Harf veya sözcük eklemek (almadılar-almadıbılar, ali-alii gibi),
• Okuduğu yeri kaybetmek,
• Satırları karıştırmak,
• Okumayı öğrenememek,
• Yavaş okuma, heceleyerek okumak,
• Önce içinden okuyup sonra sesli okumak.

Yazılı Anlatım Güçlüğü (disgrafi):

• Yaşıtlarına oranla el yazısının okunaksız olması,
• Yavaş yazmak,
• Yazarken bazı rakam ve harfleri karıştırmak veya ters yazmak (b-d, n-m, z-s, g-ğ-y, 2-5, 6-9 gibi),
• Yazarken bazı harf veya heceleri atlamak (abla-aba, araba-arba, yağmur-yamur gibi),
• Yazarken heceleri veya kelimeyi ters çevirmek ( tek-ket, ve-ev, tak-kat, orman-roman gibi),
• Tahtadaki yazıyı veya öğretmenin okuduğu şeyi defterine yazarken zorlanmak,
• Kelimeleri bitişik yazmak veya parça parça yazmak (çok mutluydum- çokmut luybu, ali at- aliat gibi),
• Defterlerini düzensiz kullanma, satırı ve sayfayı iyi kullanamamak,
• Yazı ve çizimde bozukluklar,
• Kalemi uygun bir biçimde tutamamak,
• Noktalama ve imla hataları yapmak (kiTaP, dEftEr gibi).

Matematik becerileri Güçlüğü (diskalkuli):

• Sayı kavramını anlamakta zorluk çekmek (5 mi büyüktür 1 mi, hangisi az, hangisi çok gibi),
• Bazı aritmetik sembolleri öğrenmekte zorlanmak, karıştırmak (x ile +),
• Bazı sayıları karıştırmak (2-5, 6-9, 12-21 gibi),
• İşlem yaparken eldeleri unutmak,
• Geometrik şekilleri çizmekte ve isimlendirmekte zorlanmak,
• Çarpım tablosunu ezberlemekte zorlanmak-ezberleyememek,
• Analog saati öğrenmekte zorlanmak.

Diğer sorunlar:

• Ders başarısı yaşıtlarına göre düşük olabilir,
• Bazı derslerde normal veya üstün başarı gösterirken bazılarında ise çok geridir,
• Haftanın günlerinin, ayların, mevsimlerin, sayıların ve alfabenin sırasını karıştırmak,
• Sıralı olarak yapılması gereken görevlerin sırasını karıştırmak,
• Dinlediği bir hikâyeyi anlatırken hikâyenin başını sonunu karıştırmak, 
• Yönünü karıştırmak (sağını ve solunu karıştırır, karşısındakinin sağını solunu karıştırır),
• Yaşıtlarına göre daha çocuksu olabilirler,
• Sosyal ipuçlarını anlamakta zorlanabilir (kendisine yapılan bir şakayı ciddiye alabilir, bir kişinin yüz ifadesinden duygusunu anlamakta zorlanabilir).

Özgül Öğrenme Bozukluğunun Okul Öncesi Dönemdeki Belirtileri Nelerdir?

Öğrenme güçlüğü gelişimsel bir bozukluk olduğu için çocuğun doğumundan itibaren ilk yaşlarında bu sorun vardır. Bu nedenle Öğrenme güçlüğü erkenden fark edilebilir. Özellikle de anneler çocuğunun yaşıtlarından farklı geliştiğini fark edebilir. Okul öncesi dönemde şu sorunlar fark edilebilir;

Dil alanı:

• Konuşmanın gelişiminde gecikme,
• Kelimeleri yanlış söylemek,
• Kelime dağarcığının yetersiz olması,
• Kelimedeki hecelerin veya harflerin yerlerini değiştirmek (mutfak-futmak, kırmızı-kırzımı),
• Temel kelimeleri karıştırma (koşmak, yürümek, vermek).

El becerileri:

• Çizim yapma veya kopya etmeye karşı isteksizlik,
• Düğme ilikleme, makas kullanma, çatal, kaşık kullanma becerilerinde güçlük,
• Ayakkabı bağlamada güçlük,
• Kalemi hatalı tutmak.

Dikkat ve hareket becerileri:

• Dikkat gerektiren oyunlardan-etkinliklerden kaçınmak,
• Dikkatini uzun süre sürdürememek,
• Bisiklet sürmeyi öğrenememek,
• İp atlayamamak,
• Sakarlık.

Algı alanı:

• Bazı şekil ve sembolleri ayırt etmekte güçlük,
• Benzerlik-farklılık gibi kavramları karıştırmak,
• Söylenenleri doğru sırada yapamamak,
• Yönleri karıştırmak (ayakkabısını-terliğini ters giymek).

Diğer alanlar:

• Renkleri karıştırmak,
• Az-çok, önce-sonra, ön-arka, iç-dış, büyük-küçük, uzun-kısa gibi kavramları karıştırmak,
• Hangi elini kullandığının geç anlaşılması.

Özgül Öğrenme Bozukluğunun Tanısı Konulur?

Çocukların büyük bir kısmı ilköğretime başladıktan sonra yarıyıl tatiline kadar okuma yazmayı öğrenirler. Herhangi bir engeli (zihinsel gerilik, görme ve işitme sorunu) olmayan bir çocuk okuma yazmayı öğrenemiyorsa Özgül Öğrenme Bozukluğu düşünülmelidir.

 Özgül Öğrenme Bozukluğu tanısı, çocuğun bir çocuk psikiyatri uzmanı tarafından muayenesi, aileden ve okuldan alınan bilgiler doğrultusunda konulur.

Herhangi bir kan tetkiki veya beyin görüntüleme yöntemine çoğunlukla gerek duyulmaz. Çocuğun muayenesinde ve belirtileri içinde farklı hastalıkların olabileceğini düşündürecek bulgular varsa gerekli tetkikler doktorunuz tarafından yapılacaktır.

Bunun yanında tanıya yardımcı olacak bazı psikolojik testler kullanılmaktadır;

-“Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği”,

-“Özgül Öğrenme Bozukluğu Bataryası” gibi testler çocuklara uygulanır.

Ayrıca anne-babalara ve öğretmenlere doldurulmak üzere bazı tarama ölçekleri verilebilir.

Sonuç olarak; çocuk psikiyatri uzmanı sizden çocuğunuzun ayrıntılı gelişimsel öyküsünü öğrenir, çocuğu muayene eder, gerektiğinde psikolojik testleri yaptırır, okuldan bilgi alır ve tüm bunları değerlendirip Özgül Öğrenme Bozukluğu tanısını koyar.

Özgül Öğrenme Bozukluğu ile Karışabilen Durumlar Nelerdir?

Özgül Öğrenme Bozukluğu belirtileri olan bir çocuk değerlendirilirken çocuğun aldığı eğitimin yeterliliği, çocuğun yetiştiği ortamda aynı anda iki farklı dilin konuşulup konuşulmadığı göz önünde bulundurulmalıdır.

Şu tür durumlar Özgül Öğrenme Bozukluğu ile benzer bulgular gösterebilir;

Zihinsel gerilik;

Zekâ geriliği olan çocuklar okuma, yazma ve matematik alanlarında zorlanabilir. Ancak zihinsel geriliği olan çocukların zorlandığı alanlar sadece okuldaki dersler değildir. Zekâ geriliği olan çocuklar diğer insanlarla iletişim, kendine bakım becerileri, kendi kendini yönetme, güvenliğini ve sağlığını koruma gibi alanlarda da zorlanırlar. Zihinsel geriliği olan çocukların zekâları normalden düşüktür ama Özgül Öğrenme Bozukluğu olan çocukların zekâ testlerinde aldığı puanlar normaldir.   

Beyin ve sinir sistemiyle ilgili bozukluklar;

Beyin gelişimini, normal çalışmasını ve işlevlerini etkileyen birçok beyin ve sinir sistemi hastalığı çocukların öğrenmesini etkileyebilir ve Özgül Öğrenme Bozukluğu belirtileri gösterebilir.

Duyusal bozukluklar;

Görme ve işitme kusurları öğrenme güçlüğüne neden olabilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu;

Bu durum çocuklarda en sık görülen sorunlardan birisidir. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuklar okuma, yazma ve matematik öğrenmekte zorlanmazlar, daha çok bu becerileri uygulamada güçlük çekerler. Özgül Öğrenme Bozukluğu ile Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu sıklıkla birbirine eşlik eden bozukluklardır.

Yukarıda sayılanlar dışında bazı diğer tıbbi durumlar öğrenme becerisini zorlaştırabilir;

Anemi (kansızlık), hipotroidi (troid bezinin yavaş çalışması), çinko eksikliği ve kurşun zehirlenmesi bunlar arasında sayılabilir.

Özgül Öğrenme Bozukluğu ile Birlikte Görülen Diğer Psikiyatrik Problemler Nelerdir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu dikkatsizlik, hareketlilik ve dürtülerini kontrol edememe belirtileri gösteren bir başka bozukluktur. Öğrenme güçlüğü ile bu bozukluk birlikte olduğu zaman çocuğun öğrenmesi ve öğrendiklerini hayata geçirmesi daha zor olmaktadır.

Depresyon ve Kaygı

Özgül Öğrenme Bozukluğu olan çocuk okulda yaşadığı güçlükler nedeniyle kendisini diğer çocuklardan eksik ve farklı görür, bunun neticesinde mutsuz olmaya ve endişelenmeye başlar. Durumun farkında olmayan ebeveynler, öğretmenler ve hatta akranları tarafından çeşitli eleştiri, baskı ve kıyaslamalara maruz kalırlar. Tüm bunlar çocuğun mutsuzluğunu derinleştirebilir, kaygısını arttırabilir. Eğer zamanında doğru tedbirler alınmazsa çocukta depresyon, kaygı bozuklukları, özgüveninde azalma, kendine zarar verme düşünceleri-davranışları ve davranış problemlerine sebep olabilir.

Özgül Öğrenme Güçlüğünde Tedavi Yaklaşımları Nelerdir?

Özel Eğitim

Özgül Öğrenme Bozukluğu belirtileri gösteren çocukların tanısı genellikle okul öncesi dönemde konulamamaktadır. Ancak okul öncesindeki bu çocuklar “öğrenme güçlüğü risk grubunda” olduğundan bu, çocuklar için destek eğitim programları ve özel eğitim uygulamaları önerilmektedir.

Özgül Öğrenme Bozukluğu tedavi yaklaşımı bireyin ihtiyacına özel olarak hazırlanmış eğitim programıdır. İlköğretim sürecinde tanı konulan çocuklara sınıf içi destek eğitimi (kaynaştırma eğitimi) verilmelidir. Ülkemizde bu özel çocuklar için Rehberlik Araştırma Merkezleri (RAM) tarafından “kaynaştırma eğitimi” tedbirleri alınmaktadır. Bunun yanı sıra ülkemizde yaygın olarak bulunan özel eğitim merkezlerinde bu çocuklar için eğitim verilmektedir. Bu özel eğitimden yararlanmak için ailelerin bir devlet hastanesinden çocukları için ÇÖZGER (Çocuklar İçin Özel Gereksinim Raporu) raporu alması yeterlidir. Tedavinin süresi çocuğun öğrenme hızına ve ihtiyaçlarına göre değişmektedir. Ayrıca erken müdahale edilen çocukların eğitimden daha çok faydalandığı bilinmektedir.     

Günümüzde Özgül Öğrenme Bozukluğu tedavisinde işe yaradığı bilinen herhangi bir ilaç yoktur. Ancak beraberinde görülebilen diğer psikiyatrik problemlerin (depresyon, kaygı bozukluğu, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu gibi) tedavisinin yapılması özel eğitimin faydasını arttıracaktır.   

Eğitim Yaklaşımı

• Yaşadığı problemle ilgili olarak çocuğu ve anne-babayı bilgilendirmek,
• Öğretmeni ve okulun rehberlik servisine bilgi vermek ve iş birliği yapmak,
• Çocuğun güçlü yanlarını ortaya çıkarıp bunlardan yararlanmak,
• Anne babayı çocuğun öğrenme, ders çalışma ve davranış sorunlarıyla nasıl baş edecekleri konusunda eğitmek,
• Öğrenme güçlüğüne eşlik eden diğer sorunlar için tedaviye yönlendirmek.

Özgül Öğrenme Bozukluğu Yaşam Boyunca Devam Eder mi?

Özgül Öğrenme Bozukluğu yaşam boyu süren bir bozukluktur. Erken zamanda uygun şekilde müdahale edilmezse bu bireylerde okulu erken bırakma, depresyon ve kaygı bozuklukları sık görülür. Öğrenme güçlüğü olan bireylerin bazılarında zamanla güçlüklerin tamamen düzeldiği bazılarında ise belli oranda devam ettiği bilinmektedir. Ama hangi çocuğun bu sorunları yaşamaya devam edeceğini, hangilerinin devam etmeyeceğini belirleyecek bir yöntem yoktur.

Yetişkinlik döneminde öğrenme güçlüğü olan bireylerin yaşadığı bazı güçlükler şunlardır;

• Okuma-yazma güçlükleri (hızlı okuyamama, yazım hataları, okuduğu yeri yeniden okuma ihtiyacı gibi),
• Algılama güçlükleri,
• Ezberleme güçlükleri (telefon numarası, anımsanması gereken özel günler gibi),
• Sıralama güçlüğü (sözcükleri sıralama, dosya sıralama gibi),
• Organizasyon güçlükleri (plan-program yapamama, dağınıklık, randevuları kaçırma gibi),
• Yönergeleri izlemekte güçlük,
• El ve göz koordinasyonu güçlükleri,
• Konuşma, kendini ifade etme güçlüğü (telefonda, topluluk önünde konuşma güçlüğü).

KAYNAKÇA

1. Amerikan Psikiyatri Birliği ,Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, Beşinci Baskı (DSM-5), Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabından, çev. yay. yön. Köroğlu E. Hekimler Yayın Birliği. Ankara, 2014.
2. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Yayınları: 3. Çuhadaroğlu Çetin F, Coşkun A, İşeri E ve ark., editörler. Ankara: Hekimler Yayın Birliği; 2008.
3. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, AS Aysev , YI Taner (Ed), İstanbul. Golden Print;2007
4. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, Akay PA, Ercan ES (Ed), Ankara; Hekimler Yayın birliği;2016