Bu bölüm zihinsel engelli çocuğu olan aileleri doğru ve güvenilir bir biçimde bilgilendirmek amacıyla hazırlanmıştır. Zihinsel engelliliği olan bir çocuğa sahip olmak aileler için birçok kaygıyı beraberinde getirmektedir. Bu çocuklar akranları arasında birçok yönden başarısız olduklarından ve çevreleri tarafından dışlanabildiklerinden sıklıkla hayal kırıklığı yaşarlar. Uygun olmayan çalışma alışkanlıkları geliştirir, çevreleri tarafından bir şey yapamayacaklarına inandırılır ve bunun sonucu olarak kendilerine olan güvenlerini kaybederler. Bu ve benzeri sorunların düzenli takip ile çözülmesi mümkündür.

Zihinsel engellilik (zekâ geriliği) nedir?

Zekâ; kişinin içinde yaşadığı topluma uyum sağlaması için gerekli olan yeteneklerin tamamıdır.

Bu yetenekler nelerdir?

Akıl yürütme, plan yapma, sorun çözme, karmaşık düşünceleri anlama, çabuk öğrenme ve tecrübelerinden sonuç çıkarma bu yetenekler arasında en başta gelenleridir. Kısaca çocuğun yaşından beklenilenleri yapabilmesidir.

Zekâ geriliği ise günlük yaşama uyum sağlamada ve beynin bilinç, hafıza, algılama, derin düşünme, yargılama gibi becerilerinde geriliğin ortaya çıkmasıdır.

Zekâ geriliğinin teşhisi nasıl konulur?

Çocuğunuzun günlük yaşamında anne babaları yanı sıra vakit geçirdiği birçok kişi olabilir. Öğretmenler, akrabalar, komşular çocuğunuzda normal çocuklara göre farklı bir durum olduğunu sezebilir, sizi bu konuda uyarabilir, yönlendirebilir. Ama unutmamalıyız ki doğru teşhis için Çocuk psikiyatrisi hekimi tarafından değerlendirme yapılmalıdır.

     Bir uzman hekime başvurduğunuzda; çocuğunuz gözlemlenir, gelişimi ve mevcut durumu hakkında bilgi alınır. Sonrasında gerekli görülen testler uygulanır ve teşhis koyma süreci tamamlanır.

    Çocuğunuz değerlendirme sonrasında gerekli görülürse eşlik edebilecek bazı hastalıklar açısından farklı bölümlere de yönlendirilebilir.

Erken teşhis neden önemlidir?

 Her hastalıkta olduğu gibi psikiyatrik bozukluklarda da erken teşhis önemlidir. Erken teşhis ile engellenebilir nedenlerin önüne geçilebilir. Çocuğa uygun olan tedavi yaklaşımı ile becerilerinin arttırılması sağlanabilir ve gelişimi desteklenebilir. Çocuğunuzdan yapabileceği şeyleri beklemeniz konusunda desteklenmeniz, hayal kırıklığına uğramadan yaşamınızı sürdürmeniz sağlanabilir.

    Zekâ geriliği toplumda her 100 kişiden 1 inde görülür ve erkeklerde daha sıktır. Zekâ bölümü puanlarına göre 4 gruba ayrılır;

Hafif derecede zekâ geriliği:

Test puanları 50-69 arasındadır, zekâ geriliklerinin % 85 ini oluştururlar. Bu çocuklar destekli ve desteksiz oturmaya, emeklemeye ve yürümeye zamanında başlar ancak konuşmaya biraz geç başlayabilirler. Yaşıtlarından belirgin gerilikleri olmadığı için ilkokula kadar fark edilmeyebilirler. Destek eğitimle birlikte ilkokul düzeyinde bir eğitimi tamamlayabilirler. Yetişkinlikte kendi başlarına yaşamlarını sürdürebilirler ve kalfalık düzeyinde iş sahibi olabilirler.

Orta derece zekâ geriliği:

Test puanları 35-49 arasındadır, zekâ geriliklerinin % 10 unu oluştururlar. Bu çocuklar destekli ve desteksiz oturmaya, emeklemeye, yürümeye ve konuşmaya geç başlarlar. Algılamaları ve kendilerini ifade etmeleri yaşıtlarının gerisindedir. Genelde 4 yaş civarında konuşmaya başlarlar. Sıklıkla okul öncesi dönemde fark edilip doktora getirilirler. Özel eğitim desteği ile ilkokul 2 düzeyinde eğitim becerileri kazanabilirler. Gözetimli veya gözetimsiz çıraklık düzeyindeki işlerde çalışabilirler.

Ağır derece zekâ geriliği:

Test puanları 20-34 arasındadır, zekâ geriliklerinin %4 ünü oluştururlar. Gelişimin her alanında geridirler ve çok erken dönemde teşhis edilirler. Basit ve birkaç kelimelik cümle kurabilirler, konuşmaları anlaşılamayabilir. Kendi kendine giyinme ve temizlik becerileri özel eğitim desteği ile sağlanabilir. Yaşam boyu destek ve denetime ihtiyaç duyarlar.

İleri derece zekâ geriliği:

Test puanları 20’nin altındadır. Zekâ geriliklerinin % 1 ini oluştururlar. Gelişimleri her alanda geridir, yardımsız hareket edemezler, tamamen bağımlı bir yaşam sürdürürler.

Zekâ geriliğinin sebepleri nelerdir?

Genetik nedenler:

En sık görüleni Down Sendromudur. Down Sendromlu çocuklarda orta ve ağır derece zekâ gerilikleri görülür. Ayrıca genlerde oluşan çeşitli bozukluklar sonucu başka hastalıklarda da zekâ geriliği görülür. Prader Willi Sendromu, Angelman Sendromu, Frajil X Sendromu, Klinefelter Sendromu, Fenilketonüri, Galaktozemi, Tuberoskleroz, Nörofibromatozis ve Lesch-Nyhan hastalığı verilebilecek diğer örneklerdir. Bu hastalıklarda zekâ geriliği ile beraber başka organ bozuklukları görülebilir. Muayene ile bu tür durumlardan şüphelenildiğinde hekiminiz sizi teşhis için yönlendirecektir.

Gebelikte annenin geçirdiği enfeksiyonlar, radyasyona maruz kalması, gebelik zehirlenmesi, gebelikteki kanamalar ve çoğul gebelikler doğum öncesi zekâ geriliğine neden olabilir.

Doğum sırasında bebeğin beyninin uzun süre oksijensiz kalması en önemli nedenler arasındadır. Evde doğum yapılmasından kaynaklanan sorunlar ve ciddi sarılık zekâ geriliğinin diğer nedenleri arasındadır.

Doğum sonrası nedenler:

Beyin ve beyin zarı iltihabı (menenjit), anne ve bebeğin yetersiz beslenmesi, boğulmalara bağlı oksijensiz kalma, zekâ geriliklerinin nedenlerindendir. Tiroit bezinin yeterli çalışmaması olarak bilinen guatr zekâ geriliğinin nedenlerinden birisidir. Doğumdan hemen sonra bebeğin topuğundan alınan kan ile bu durum kolaylıkla saptanabilir.

Sevgili anne babalar, bilinmesi gereken bir diğer konu zekâ geriliği olan çocuklarda sağlıklı çocuklara kıyasla daha sık ek hastalıklar ve psikiyatrik bozukluklar görülebildiğidir. Bu nedenle teşhis konulduktan sonra tüm muayenelerinin yapılması son derece önemlidir.

Zekâ geriliğine sık eşlik edebilen hastalıklar: 

• Görme bozuklukları
• İşitme kaybı
• Konuşma ve dil sorunları
• Epilepsi
• Serebral palsi

Zekâ geriliğine eşlik edebilen psikiyatrik bozukluklar:

• Otizm
• Kendine-çevresine zarar verici veya tekrarlayıcı davranışlar
• Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu
• Duygu durum bozuklukları
• Kaygı bozuklukları

Zekâ geriliği düzelir mi?

Zekâ geriliği kalıcı bir durumdur. Çocuğunuzun doğru şekilde desteklenmesi ile zaman içerisinde mesleki, aile içi, kişiler arası ilişkilerde ve kendi kendine yetme becerilerinde ilerleme gözlenir. Bu nedenle erken teşhis ve özel eğitim desteği önemlidir.

Tedbirler ve Tedavi

 Tedavide ilk adım zekâ geriliğine yol açan engellenebilir nedenlerin ortadan kaldırılmasıdır. Bu aşamada akraba evliliği veya ailede genetik hastalığı olan bireyler varsa çocuk sahibi olmadan önce genetik danışmanlık için başvurulmalıdır.

Tedbirler:

İleri yaşta ve erken yaşta anne olmaktan kaçınılmalıdır  (anne olmak için 20-35 yaş arası önerilmektedir)

Gebelikte düzenli doktor takibine gitmek,

Beslenmeye dikkat etmek,

Sigara, alkol, ilaç (doktor tavsiyesi dışında) almaktan kaçınmak önemlidir.

Fenilketonüri ve doğuştan olan guatr gibi bozuklukların teşhisini erken koyarak, tedavisini sağlamak gereklidir.

Ek fiziksel hastalıkların ilgili bölümce tedavilerinin sağlanması ve sürdürülmesi önemlidir.

 Eğitim:

Zekâ geriliği olan çocuğa uygun bireysel eğitimi 1,5-2 yaşları arasında başlayarak okul sistemi içinde vermek çok önemlidir. Eğitime ne kadar erken başlanırsa başarı sağlama olasılığı o kadar yüksektir.

 Konuşma ve sosyal etkileşim ile fiziksel aktiviteler çocuğun gelişimi için önemlidir.

 Zihinsel engelin düzeyine göre ergenlik döneminde bağımsız yaşama becerisi ve iş eğitimi verilmelidir.

Davranış eğitimleri

Yaşına uygun davranışları arttırmak için olumlu (sevdiği etkinlikler ile ödüllendirmek) teşvikler sunulabilir. Ders çalışırken dikkatini dağıtan televizyonu kapatmak veya istenmeyen davranışlar için basit müdahaleler (sevdiği bir oyuncağından bir süre yoksun bırakma) uygulanarak davranışlar kontrol altına alınabilir.

 Uygulamalı davranış analizi

          Çocuk önce gözlemlenir davranış sorununun nerede ve nasıl ortaya çıktığı, davranışın öncesinde ve sonrasında neler yaşandığı belirlenir. Sorunlu davranışı tetikleyen durum ortadan kaldırılması ile istenmeyen davranışların azaltılması hedeflenir.  Ayrıca olumlu ve olumsuz pekiştirenler kullanılarak sorunlu davranışın yerine geçecek istenilen davranışların çoğaltılması amaçlanır.

Aile eğitimi

Zihinsel engelli bir çocuk sahibi olmak aile için bir ömür boyu sürecek, çok zorlu, sabır gerektiren bir süreçtir. Teşhisin konulmasından itibaren siz aileler için süreci kabullenmenin kolay olmayacağı bilinmeli ve gerekli görülürse bir psikiyatristten destek alınmalıdır. Aile ile birlikte zihinsel engelli çocuğa dair gerçekçi beklentilerin belirlenmesi önemlidir. Ailelerin çocuğun becerilerini olabildiğince desteklemeleri, çocuğa uygun görev ve sorumluluklar belirlemeleri ve bunların yerine getirilmesinde ısrarcı olmaları önerilmektedir.

Çocuğun sosyalleşmesini sağlamaları, okulda öğrenilen becerilerin evde pekiştirilmesi, olumsuz geri bildirimlerden kaçınılması ve çocuğun gayret ve çabasının ödüllendirilmesi son derece önemlidir.  Bunlar arasında önemli bir husus çocuğun kendi durumunu kabullenmesi ve gerçekçi bir benlik algısına sahip olmasıdır. Ailelerin çocuklarını üzmemek adına çocuklarının kendileri hakkında erişemeyecekleri hayaller kurmalarına izin vermeleri ileride hüsrana uğramalarına neden olabilmektedir.

Baş edilemeyen davranış problemleri ve eşlik eden psikiyatrik bozukluklar olduğunda ilaç tedavisi verilebilmektedir.

KAYNAKÇA

1. Durukan İ. Zeka Geriliği. Akay AP, Ercan ES, Perçinel İ ve ark. (Ed), Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları içinde 1. Basım. Ankara: Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği Yayınları; 2016. s. 114-25.
2. Erman H, Anlar B. Zihinsel Gelişim Gerilikleri. Çetin FÇ, Çoşkun A, İşeri E ve ark. (Ed), Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı içinde 1. Basım. Ankara: Hekimler Yayın Birliği; 2008. s. 187-98.

Yakup Doğan