Bu bölüm çocukluk çağında Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu hakkında bilgi vermek, bu bozukluk ve tedavi süreci ile ilgili aklınıza gelecek soruları cevaplayarak sizlere destek olabilmek için hazırlanmıştır. Bu yazıda bu bozukluğun nedenleri, hangi şekillerde görüldüğü, nasıl tedavi edilebildiği ile ilgili bilgiler verilmiştir. Tabii ki bu bölüm tüm sorularınızın yanıtlarını karşılayamayabilir. Her çocuk özeldir ve her insanın hastalığı kendine özgüdür. Bu nedenle çocuğunuzun durumu hakkında daha detaylı bilgiyi düzenli takip altında olacağınız çocuk psikiyatrisi uzmanlarından öğrenebilirsiniz.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu dikkati yeteri kadar sürdürememe, aşırı hareketlilik ve duyguları/davranışları kontrol edememe belirtileri ile ortaya çıkar.  Çocuğun okul, arkadaş ve aile ilişkilerinde bozulmaya neden olan bir bozukluktur.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun Belirtileri Nelerdir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu belirtileri çoğunlukla okul öncesi dönemde başlar.  Çocuğun ders dinlemeye ve yapmaya başladığı, arkadaş ilişkilerinin önemli hale geldiği ilkokul çağında sorunlar daha belirginleşmektedir.

Okul Öncesi dönemi belirtiler (0-6 yaş)

Akranlarıyla anlaşamama, diğer çocukların oyununu bozma,  oyun oynarken çok çabuk sıkılma, öfke nöbetleri görülür. Kurallara uymakta direnç, uyku saatlerine direnç, grup aktivitelerinde sakin bir biçimde oturamama, sürekli hareket halinde olma, oyuncak ve eşyalara zarar verme,  düşme, çarpma gibi belirtiler olabilir.

Okul çağı dönemi belirtiler (6 yaşından sonra)

1. Dikkat alanında:

• Ders dinlerken ya da ödev yaparken dikkati sürdürememe, en ufak uyaranda (ses gibi) dikkatin dağılması, derste silgi gibi başka şeylerle ilgilenme, ya da uyuma isteği gibi durumlar görülür.
• Basit hatalar yapma, zor soruları kolaylıkla çözebilirken çok kolay problemlerde takılma görülebilir.
• Ders başarısında dalgalanma görülür. Aynı dersin bir sınavından yüksek not alırken bir diğer sınavından düşük not alabilir.
• Duymazlıktan gelme,  bir şeyi birkaç kez söyleme gereksiniminin doğması ortaya çıkabilir.
• Ödevleri ya da verilen görevleri bitirememe, sık sık ara vermeyi isteme davranışı görülebilir.
• İlk birkaç yıl daha belirgin olmak üzere kalem, silgi, çanta gibi eşyalarını sık sık kaybetme görülür.
• Unutkanlık, öğrenmede güçlük belirtiler arasındadır.
• Zihni toparlayamadığı için kendini ifadede güçlük çekerler. ”boş boş bakıyormuş gibi” görünür.

2. Hareketlilik alanında:

• Yaşıtlarına göre aşırı hareketli ve enerjik olurlar
• Yerinde sakince oturmakta zorlanma, ellerin ayakların kıpır kıpır olması, derste kalkıp dolaşma görülebilir.
• Sakin bir biçimde oyun oynayamama, oyunu sürdürememe, oyun kurallarına uymakta güçlük gibi durumlar ortaya çıkar.
• Okul, aile ve arkadaşlık ilişkilerini olumsuz etkileyecek kadar çok konuşabilirler.

3. Dürtüsellik (kendini kontrol edememe) alanında:

• Öğretmen/ebeveynin sorusunu tamamlamasını beklemeden cevap verirler.
• Parmak kaldırmadan konuşmak gibi sırasını bekleme ile ilgili güçlükler yaşayabilirler.
• Başkaları konuşurken ya da oynarken araya girme gibi belirtiler bulunmaktadır.

Ancak her Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocukta bu üç alandaki belirtilerin tümü bulunmak zorunda değildir. Bazı çocuklarda da kendini frenleyememe ve dikkatsizlik ön planda olup aşırı hareketlilik görülmeyebilir. Tanıyı koyan çocuk psikiyatristi hekiminiz bu konuda sizlere bilgilendirme yapacaktır.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ergenlikte Nasıl Olur?

Ergenlikte dağınıklık, unutkanlık, verilen görevleri tamamlayama, zamanı verimli kullanamama, sakarlık, derse kendini verememe, plan yapıp uygulayamama gibi belirtiler olabilir. Ergenlerde hiperaktivite genelde azalmıştır ya da bir iç huzursuzluğu, sürekli sıkılma, yerinde durmak istememe, elin ayağın sürekli oynaması gibi şekillerde devam etmektedir. Normal ergenlikte de görebildiğimiz çabuk sinirlenme, düşünmeden hareket etme, sigara alkol cinsellik gibi konulara merak Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan ergenlerde daha şiddetli bir biçimde görülmektedir.

Ayrıca Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan bir ergenin bir yandan bağımsızlaşmaya çalışırken diğer yandan öfke, üzüntü gibi duygularını düzenleme ve denetlemedeki yetersizlikleri aile ve arkadaş ilişkilerinde bir takım duygusal sorunlara yol açabilir.  Dikkat sorunlarına bağlı ders başarısızlığı yetersizlik duygusunu pekiştirebilir ve başka ruhsal bozukluklar ortaya çıkabilir. Depresyon, Kaygı Bozukluğu, Alkol-Madde kullanım bozukluğu eşlik edebilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tanısı Nasıl Konulur?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı çocuk psikiyatristi hekimleri tarafından konulur.

Çocuk ve aile ile yapılan görüşme,  çocuğun bebeklikten itibaren davranış özelliklerinin öğrenilmesi, gerektiğinde öğretmeninden bilgi alınması ile koyulur. Çoğu zaman anne-babadan ve öğretmenden bir ölçek doldurmaları istenir. Ölçek ebeveynlerle birlikte değerlendirilir.

Çocukla yapılan görüşmede çocuğun zihinsel düzeyi, kendini ifade edebilme becerisi, okuma, yazma, matematik dersinde dikkatini toparlayıp toparlayamadığına bakılır. Ayrıca yerinde duramama, acelecilik gibi özelliklerin olup olmadığı gözlemlenir. Ancak çocukların doktorun yanında daha kontrollü olabilmeleri nedeniyle her şey normal görünebilir. Bu yüzden anne-baba/öğretmen/ okul defterleri gibi ek bilgi kaynaklarından faydalanmak gereklidir.

Anne-babayla yapılan görüşmede sorunların ne zaman ve nasıl fark edildiği öğrenilir. Çocuğun anne karnından başlayarak gelişim öyküsü, geçirdiği kaza ya da hastalıklar öğrenilir. Annenin gebeliği esnasında sigara ve alkol kullanımı, kimyasal madde maruziyetinin olup olmadığı, ailede Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanılı kimsenin olup olmadığı gibi durumlar not edilir.

Belirtilerin 12 yaşından önce başlamış olması ve okul, ev gibi en az iki ortamda görülüyor olması önemlidir. Örneğin 16 yaşında birden bire ortaya çıkan dikkat sorunları ya da okulda herhangi bir sorun yokken sadece evde dikkat ve hareketlilik alanlarında sorun olması gibi durumlarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu dışında bir durumun olup olmadığı araştırılır.

Çocuk psikiyatristi hekiminiz aldığı bilgiler ve yaptığı değerlendirme sonucunda başka bir bozukluktan şüphelenirse ek tetkikler isteyebilir veya başka bir bölümden görüş isteyebilir. Örneğin kan değerlerindeki bazı düşüklük ya da yükseklikler dikkat sorunlarına ve çabuk sinirlenme gibi belirtilere yol açabilir. Böyle bir durumdan şüphelenildiğinde hekiminiz gerekli kan testlerinizi isteyebilir.

Epilepsi,  kafa travması, geçirilmiş beyin hasarı, kurşun zehirlenmesi gibi bazı durumlarda dikkat ve hareket becerileri etkilenebilir böyle bir durumdan şüphelendiğinde hekiminiz sizi çocuk nöroloji bölümüne yönlendirecektir, EEG ya da beyin EMAR gibi tetkikler gerekli görülürse yapılacaktır. Doktorunuz duyma, görme sorunları olduğundan ve bu yüzden dikkatini tam veremediğinden şüphelenirse yine ilgili bölümlere yönlendirilecektir. Tüm bu ek tetkikler ve yönlendirmeler çocuk psikiyatri doktorunuzun şüphelenmesi halinde istenebilecek tetkikler olup, herkesten istenmesine gerek yoktur.

Dikkat testi adı altında geçen farklı testler kesin tanı koydurmaz. Bu testler Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda tamamen normal olabilir. Zekâ testleri Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı koydurmaz. Ancak çocuğun zekâ düzeyi iyi olmasına rağmen yaşıtlarına göre geç öğreniyor olması dikkat sorunu olabilir mi sorusunu akla getirir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun Nedenleri Nelerdir?

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun nedeni kesin olarak bilinmemektedir. Ancak aynı ailede bir kişide Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu varsa diğer aile bireylerinde görülme ihtimali artmaktadır. Bu nedenlerle genetik nedenlerin olabileceği düşünülmektedir.

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu neden olabilecek çevresel nedenler olabilir. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Aşırı derecede besin yetersizliği,
• Annenin gebelikte sigara, alkol kullanımı, ya da sigara dumanına, kurşun gibi ağır metallere uzun süre maruz kalması,
• Uzun ve zor doğum olması
• Gebelikte tansiyon yüksekliği
• Doğum öncesi dönemde annede kanama
• Bebeğin doğum ağırlığının düşük olması
• Doğumda beyin hasarının olması

     Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu anne-babaların boşanması ya da yanlış tutumlarıyla ortaya çıkan bir hastalık değildir. Ancak hatalı tutumlar, var olan belirtilerin ağırlaşmasına ya da başka sorunların eklenmesine yol açabilir. Örneğin çocuğun sürekli eleştirilmesi, ondan yapabileceğinden daha fazlasının beklenmesi dikkat sorunlarını daha da arttırabilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Hangi Yaşlarda ve Ne Sıklıkta Görülür?

Görülme sıklığı yaklaşık olarak %5’tir. Yani 20 çocuktan birinde görülmektedir. Bilimsel çalışmalar erkeklerde daha sık görüldüğünü ortaya koysa da bu sonuç yanıltıcı olabilir. Erkek çocukları daha sık olarak kavgaya karışma gibi durumlar gösterdiğinden aile tarafından doktora getirilmekte ve burada teşhis konulmaktadır. Ancak kız çocukları erkeklere göre daha sessiz ve sakin göründüğünden ve bunun dikkat eksikliğinden kaynaklandığını fark edilmediğinden kız çocukları doktora daha az getirilmektedirler.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Başka Hastalıklarla Karışır mı?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Disleksi olarak bilinen Özgül Öğrenme Bozukluğu ile karıştırılabilir. Öğrenme Bozukluğu ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu birlikte görülebilmektedir. İkisinde de öğrenme güçlüğü olması nedeniyle birbirine karışabilmektedir.  Ancak çocukta hangisinin ya da hangilerinin olduğunu çocuk psikiyatri hekiminiz yaptığı değerlendirme sonucunda söyleyecektir. Eğer Öğrenme Bozukluğu varsa çocuk Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu  tedavisinin yanında Öğrenme Bozukluğu için de bireyselleştirilmiş bir eğitim programına (özel eğitim) ihtiyaç duyabilir.

    Zihinsel Yetersizliği olan çocuklarda da dikkat ve öğrenme sorunları olabilmektedir. Ayırıcı tanıyı yine çocuk psikiyatri hekiminiz yapacaktır.

 Kolay kızdırılma, çabuk sinirlenme, gücenme, alınma, hatasını kabul etmeme, başkalarını kolay kızdırma gibi davranış sorunları sıklıkla Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’na eşlik eder. Daha az sıklıkta başkalarına kasten zarar verme, hırsızlık, evden kaçma, yangın çıkarma gibi daha ağır davranış sorunları görülebilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tedavisi Nedir?

     Okul öncesi dönemde aile ve çocuğa yönelik ilaç dışı yaklaşımlara öncelik verilir. Örneğin dikkat sorunlarından dolayı öğrenmede güçlük yaşayan bir çocuk için öğrenmeyi kolaylaştırıcı yaklaşımlar kullanılır.  Yerinde duramayan bir çocuk için hareket içeren eğitici yaklaşımlar önerilir. Çabuk öfkelenen ve yaşıtlarına zarar verme eğilimi olan bir çocuk duyguları tanıma ve sorun çözme becerisini geliştirici yaklaşımlara yönlendirilir.

Belirtilerin şiddetine göre bazen çocuk psikiyatri hekiminiz ilaç önerebilir. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tedavisinde en sık kullanılan ilaç grubu beyni uyaran-harekete geçiren ilaçlardır. Bunlar beyinde bulunan dikkat ve hareket kontrolü ile ilgili küçük hormon benzeri maddelerin miktarını düzenleyen ilaçlardır.

Bu gruptaki ilaçların etki süreleri değişmekte olup ülkemizde ortalama 4 saat, 8 saat, 12 saat ve daha uzun süreli etki gösteren ilaçlar bulunmaktadır. Hekim her çocuğun kendi özelliklerine göre tedaviyi belirler. Bu grup ilaçlar kullanırken antibiyotik ve ağrı kesici kullanmakta bir sakınca yoktur.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda İlaç Kullanımı Zorunlu Mudur?

Temel belirtiler olan dikkatsizlik, aşırı hareketlilik ve kendini frenleyememe belirtileri için ilaçlar etkilidir. Ancak anne-baba eğitimi,  beraberinde olan davranış sorunları ve sosyal problemlere yönelik ailelerin desteklenmesi, okulda çocuğun bu sorunlara yönelik yardım alması tedaviyi kolaylaştırmaktadır. Çocukta Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’na eşlik eden kaygı bozukluğu, depresyon gibi durumlarda buna yönelik ilaç dışı tedavi yöntemleri de önerilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Kullanılan İlaçların Yan Etkileri Var mıdır? İlaçlar Bağımlılık Yapar mı?

Bu ilaçların bir kısmı kırmızı reçete ile alınabilmektedir. Bağımlılık yapmamaktadır. Ayrıca bu tedavi alkol ve madde gibi bağımlılıklara karşı koruyucudur. Bu ilaçlarda en sık karşılaşılan yan etkiler iştahsızlık, uykusuzluk sinirlilik, bulantı, baş ve karın ağrısıdır. Bu yan etkilerin bir kısmı tedavinin başında ortaya çıkıp zamanla azalmakta, bir kısmı ise devam etmektedir. Bu durumda hekiminiz ilacın dozunu, veriliş zamanını ayarlayacak ya da başka bir tedaviye geçecektir.

Çocuğun kalp hastalığı yoksa ailede kalp hastalığıyla ilgili belirgin bir risk yoksa ilaç başlamak için herhangi bir kalp muayenesine gerek yoktur. Ancak böyle bir risk saptanması halinde çocuk psikiyatri hekiminiz gerekli yönlendirmeleri yapacaktır.

Hekiminiz kontrollerde boy kilo takibi yaparak bir sorun söz konusu olduğunda tedavide düzenleme yapacaktır.

İlaca Ara Vermek Gerekir mi?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu sadece ders çalışamamakla ilgili bir bozukluk değildir. Günlük hayatta çocuk arkadaşlarıyla oynarken gereken kontrolü sağlayabilmeli, karşıdan karşıya geçerken gereken dikkati gösterebilmelidir. O yüzden ilaçlara tatil dönemlerinde ara verilmesi önerilmemektedir. Ancak yine her çocuk ayrı değerlendirilerek ve yarar/zarar oranı göz önüne alınarak ilaç araları verilebilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Ömür Boyu Devam Eder mi?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocukların yaklaşık dörtte üçünde bu durum ergenlikte devam eder. Bu çocukların yaklaşık yarısında erişkinlik döneminde sorunlar devam eder. Ancak belirtilerin şiddeti aynı olmayabilir.

 Kaynak olarak

Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği Yayınları’nın Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 2.Baskı kitabı,  Prof. Dr. Eyüp Sabri ERCAN ’ın Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite  Bozukluğu kitabı, Amerikan Psikiyatri Birliği’nin DSM -5 kitapçığı ve Dr.Yetiş IŞILDAR’ın Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ile ilgili uzmanlık tezinden faydalanılmıştır.

Sehra AKSU