Orhan Görükmez

Sevgili aileler;

Çocuğunuza beyin ve sinirleri ilgilendiren genetik bir hastalık teşhisi konulduğunda bu hastalıklar hakkında aklınıza birçok soru gelecektir. Bu soruların hepsini doktorunuza sormaya çekinebilirsiniz, aklınıza sonradan gelen sorular olabilir veya başka kaynaklardan doğruluğu denetlenmemiş bilgilere erişebilirsiniz. Bu bölümün amacı bilgilenmek isteyen anne-babaları aydınlatabilmektir. Elbette ki tüm sorularınızın karşılığını burada bulamayabilirsiniz, bu soruları çocuğunuz ile ilgili özel bilgileri doktorunuza danışmanız önerilir.

Nadir hastalık ne demektir?

Sıklığı 2000’de birden az olan hastalıklar nadir hastalıklar olarak isimlendirilmektedir. Ülkemizde çok sayıda bireyin bu tür hastalıklar yaşadığı tahmin edilmektedir. İnsan ömrünün büyük bir kısmını etkileyen ve önemli sağlık sorunlarına neden olan bu hastalık grubuna tanı koymak oldukça güç ve zaman alıcı bir süreçtir.

Genetik hastalıkların tamamına yakını nadir hastalıklar grubunda yer almaktadır. Beyin ve sinirleri etkileyen çok sayıda genetik hastalıklar bulunmaktadır. Bu hastalıkların büyük bir kısmı ise çocukluk çağında bulgu vermektedir.

Gen ve kromozom nedir? Genetik hastalık ne demektir?

En basit haliyle kromozomları kitapçıklara, genleri ise o kitapçıklar içindeki yazılı bilgilere benzetebiliriz. Bu kitapçıklar (kromozomlar) vücudumuzdaki hücreler içinde 46 adet olarak bulunur. Çocuk anne karnında ilk oluşmaya başladığında bu kromozomların yarısını anneden diğer yarısını babadan alır. Bu kitapçıklar (kromozomlar) içinde yazılı binlerce bilgi (genler) bulunur. Çocuğun oluşum aşamasından başlayarak tüm hayatı boyunca vücudundaki tüm işlemler bu kitapçıklardaki bilgiler ışığında düzenlenir. Organların oluşumu, hepsinin yerli yerince yerleşmesi, büyüme, gelişme, saç rengi, yüzünün şekli, boyunun ne kadar uzayacağı gibi tüm işlemler bu kitapçıkta (kromozom) bulunan yazılı bilgiler (genler) aracılığıyla yönetilir ve düzenlenir. Bu kromozomlar bir kişide bazen eksik ya da fazla olabilir. Bazen kromozom içinde yazılı olan bilgileri taşıyan genlerde harf hatası, kelime eksiği olabilir. Bazen bir sayfanın tamamı kopmuş olabilir. Bazen aynı sayfa ya da kelimeler yanlışlıkla iki defa yazılmış olabilir. Bu nedenlerle bu kromozomların ve genlerin vücudumuzda yönettikleri yukarıda sayılan işlemler yanlış ya da eksik yönetilebilir. Kısacası genetik hastalıklarda vücudumuza yanlış ya da eksik sinyaller gönderilir. Böylece, bir veya birden çok organ olması gerektiği gibi gelişemeyebilir. Eksiklik olabilir. Veya bu organların vücudumuzda yaptığı görevlerde eksiklik ya da yanlışlık olabilir. Böylece çeşitli organlarda hastalıklar ortaya çıkar. Bu tür hastalıklara genetik hastalık denmektedir.

Erken teşhis neden önemlidir?

Tüm hastalıklarda olduğu gibi bu tür hastalıklara doğru ve zamanında tanı koyabilmek, etkilenmiş çocuklarda bakımı iyileştirmenin ilk adımıdır. Ayrıca tanının netleştirilmesi çocukların tedavi ve takiplerinin uygun şekilde yapılmasına, gereksiz tetkiklerin azaltılmasına yardımcı olacaktır.

Hangi durumlarda genetik hastalıktan şüphelenilir? 

Çocukluk çağında görülen gelişim geriliği, öğrenme güçlüğü, zihinsel gerilik, konuşma güçlüğü, kas güçsüzlüğü, yürüme ve denge bozukluğu, epilepsi gibi şikâyetler genetik bir hastalığın önemli ipuçlarıdır. Çocukta muayene ile dışardan görülen yüz ve vücuttaki normal çocuklardan farklı görünüm, aile bireylerinin sorgulanması hastaların değerlendirilmesinde ilk ve en önemli basamaklardır. Hastanın belirtilerine uygun genetik testlerin uygulanması ve aileye genetik danışmanlık hizmetinin verilmesi diğer tamamlayıcı basamaklardır.

Genetik hastalık teşhisi nasıl konulur?

Tepeden tırnağa vücutta normalin dışındaki tüm şekil bozukluklarının tespitine yönelik muayene çok önemlidir. Genetik bozukluklar bazı durumlarda sendrom olarak adlandırdığımız birden fazla organı etkileyen hastalıkların bir parçası olarak görülebilir.

Aile ya da soy ağacı incelemesi ile ailenin sağlık geçmişini ve akrabalık ilişkilerini göstermeye yarayan bir çizim işlemi yapılır. Bu işlem ile hastalığın sonraki kuşaklara geçiş riski daha net bir şekilde ortaya konmaktadır.

Genetik hastalıklar nasıl aktarılır?

Hücrelerimizde toplam 46 adet kromozom (kitapçık) bulunmaktadır. Kromozomlar içinde yazılı olan genlerimizin büyük çoğunluğu çift kopyadır. Hastalıkla ilişkili olan genin tek bir kopyasının bozukluğunda hastalık ortaya çıkıyorsa bu duruma baskın kalıtım denir. Hastalığın ortaya çıkması için her iki gen kopyasının bozukluğunun görüldüğü duruma çekinik kalıtım denilmektedir.

Baskın kalıtımla aktarılan gen bozukluklarından kaynaklanan hastalıklarda, hastalığın belirtileri ve şiddeti aynı ailedeki bireyler arasında ve kuşaklar arasında farklılık gösterebilmektedir. Hastalığın bir sonraki kuşağa geçiş riski %50’dir. Bu tür hastalığı olanlarda anne ya da babadan biri genetik bozukluk taşıyıcısı olabilir. Hastalık bu durumda anne ya da babadan hangisi hasta ise ondan aktarılmış demektir. Bazen bu bozukluk anne ya da babada bulunmaz. Çocuk anne ve babadan sağlıklı kromozom ve genleri almıştır. Ancak çocuğun oluşumu sırasında genlerde bozukluk gelişmiştir. Bu durumda hasta kişilerin çocuklarına hastalığı aktarma ihtimali cinsiyet farkı gözetmeksizin %50’dir.   

Çekinik kalıtım denen durumda ise hasta olan çocuğun her iki ebeveyni genellikle taşıyıcıdır. Ailenin bir sonraki gebeliklerinde çocuklarının hasta olma ihtimali cinsiyet ayrımı gözetmeksizin %25’tir.  Kas güçsüzlüğü ile seyreden Spinal Musküler Atrofi (SMA) hastalığı bu tip kalıtımın sık rastlanan bir örneğidir. Bu hastalık grubu ülkemiz açısından önemli bir hastalık grubudur. Ülkemizde akraba evliliği yapanların oranı %20 civarındadır. Hatta bazı bölgelerde bu oran %40’a kadar yükselmektedir. Akraba evliliğinin nadir olduğu ülkelerde çekinik geçiş gösteren hastalıklar tüm doğuştan olan hastalıkların %4’ünü oluştururken, bu oran akraba evliliğinin yaygın olduğu ülkelerde önemli bir artış göstermektedir. Akraba evliliği oranının yüksek olduğu ülkemizde, bu hastalıkların görülme sıklığının yüksek olduğu bilinmelidir.

Vücudumuzdaki hücrelerimizde toplam 46 adet kromozom (kitapçık) bulunmaktadır. Bunlardan 44 tanesi kadın ve erkeklerde aynı şekildeyken kalan iki tanesi erkek ve kadınlarda farklı şekilde bulunur. Bilindiği gibi kadınlar iki adet X kromozomuna, erkekler ise X ve Y cinsiyet kromozomlarına sahiptir. Erkeklerde tek X kromozomu olduğu için bu kromozom üzerinde oluşan bozukluklar sonrası ortaya çıkan hastalıklar erkeklerde baskın kalıtım etkisi göstermektedir. Daha sade bir şekilde ifade edersek erkeklerde bu X kromozomunun kopyası veya yedeği yoktur. Bu nedenle bu kromozom üzerinde bozukluk olunca erkeklerde hastalık ortaya çıkmaktadır.  Kadınlarda ise bu X kromozomunun yedeği veya kopyası olduğundan hastalık olabilmesi için çekinik geçiş gösteren bozuklukların her ikisinde de olması gerekmektedir. Fakat baskın geçiş gösteren bir bozukluk ise bir kromozomda bozukluk olursa hastalık ortaya çıkabilir. Kas güçsüzlüğü, zihinsel gerilik yapabilen ve en sık görülen kas hastalıklarından biri olan Becker/Duchenne Musküler Distrofisi ise X kromozomundaki bozukluktan kaynaklanır. Bu nedenle bu hastalığa neden olan gende bozukluk varsa kadınlar taşıyıcı olur. Taşıyıcı olan bir kadından doğan erkek çocuklarda %50 oranında hastalık çıkma ihtimali vardır.

Mitokondri nedir?

Her gün çeşitli yiyecek ve içeceklerle besleniriz. Bu besinler vücudumuzda parçalanır ve vücudumuzun ihtiyacı olan çeşitli maddelere dönüşür. Bir kısmı ise ihtiyaç duyduğumuz enerji için kullanılır. Hücrelerimizde enerji üretiminden sorumlu olan küçük fabrikalar gibi çalışan mitokondriler bulunur. Bu fabrikaların kendilerine ait yazılı gen parçacıkları bulunur. Bu genlerde sorun olursa mitokondri dediğimiz enerji üreten fabrikaların çalışması yavaşlar ya da bozulur.  Bu şekilde oluşan bozukluklar mitokondriyal hastalıklara neden olmaktadır. Böylece enerji yoksunluğu yaşayan birçok organın çalışması bozulur. Beyin ve sinir sistemi bu nedenle görevini yeterli ölçüde yapamayabilir. Bu genetik geçiş tipinde etkilenmiş olan kadınlar hastalığı sonraki kuşaklara aktarırken, etkilenmiş olan erkekler ise hastalığı diğer kuşaklara aktarmazlar.

Genetik hastalıkların teşhisinde hangi yöntemler kullanılır?

Genetik hastalıkların teşhisin koyarken üç grup test kullanılır. Bazı testlerle yukarıda bahsettiğimiz kromozom adını verdiğim kitapçıklara mikroskop yardımıyla çeşitli teknikler kullanılarak bakılır. Sadeleştirerek söylemek gerekirse; kitapçıkların sayfaları açılmaz ve içine ayrıntılı olarak bakılmaz. Sadece dışardan bakılarak kromozom yani kitapçıkların sayısında şekillerinde bir bozukluk, fazlalık, eksiklik ve kopma var mı diye incelenir. Down sendromu hastalığına bu şekilde teşhis konulur. Çünkü bu hastalıkta bir fazla sayıda kromozom bulunmaktadır.

Bu şekilde teşhis konulacak hastalık çoktur fakat tüm genetik hastalıkları düşünürsek bu yöntem birçok hastalığı tanımak için yetersizdir. Bu nedenle daha ileri teknik gelişmeler sonrası yeni testler geliştirilmiştir. Bu ileri testlerde daha ayrıntılı olarak kromozom yani kitapçık açılır ve sayfa sayfa incelenir. Yazılı olan bilgilerde yani genlerde yanlış ya da eksik okumalara neden olabilecek harf ve cümle hataları araştırılır. Tüm bu gelişmelere rağmen bazı genetik olduğu düşünülen hastalıkların hangi sayfalardan kaynaklandığı halen bilinmemektedir ve araştırılmaktadır.

Yeni teknoloji testlerle birçok hastalığın nedeni aydınlatılmıştır ve bu araştırmalar devam etmektedir. Özellikle bu testlerle çocukluk çağında, zihinsel geriliklerin, epilepsilerin ve daha birçok beyin ve sinir hastalığının tanılarının konulmasında hızlı bir yol alınmasına neden olmuştur.

Genetik hastalıkların tedavisi var mıdır?

Çocukluk çağı genetik hastalıkların birçoğunda hastaları tamamen şifaya kavuşturan etkili tedavi yöntemleri bulunmamaktadır. Bu alanda çok ciddi gelişmeler mevcuttur. Bazen hastalığın genetik nedeni düzeltilemeyebilir. Fakat bu genetik bozukluğun vücutta yarattığı bozukluklar farklı ilaçlarla, diyet tedavileri ile azaltılmaya veya yok edilmeye çalışılmaktadır. Son yıllarda doğrudan genlerdeki bozukluğun düzeltilmesine yönelik araştırmalar hız kazanmıştır.

Genetik hastalıklar önlenebilir mi?

Yeni tedaviler ve gen tedavileri bulununcaya kadar şu an için yapılacak en makul yaklaşım hastalığın oluşmasını engellemektir. Bunun başarılabilmesi için öncelikle hasta bireylerin teşhislerinin bilinmesi gerekmektedir.  Böylece diğer aile bireylerinin taranması ve etkili bir genetik danışmanlık hizmetinin sunulması mümkün olabilecektir.  PGT (Pregestasyonel tanı) olarak adlandırılan işlem ile henüz gebelik oluşmadan genetik hastalıkların sonraki çocuklarda ortaya çıkması engellenebilmektedir. Anne ve babadan alınan yumurta ve sperm örneklerinin dış ortamda döllenerek embriyolar oluşturulması ve bu embriyolar üzerinde ailede saptanan genetik bozukluğun araştırılması yapılmaktadır. Genetik bozukluk saptanmayan sağlıklı embriyonun rahim içerisine yerleştirilmesiyle gebeliğin oluşması günümüzde genetik hastalıkların engellenmesinde en etkili yöntem olarak sıkça kullanılmaktadır.

Özet olarak genetik hastalıklarda hasta çocuğu ilgili tüm bölümlerin ortaklaşa değerlendirmesi önemlidir. Genetik danışmanlık hasta polikliniğe girdiği andan itibaren başlar ve devamlılık gösterir. Ailelerin doğru bilgilendirilmesi ve gebelik öncesi tanıların etkin ve yaygın bir şekilde kullanılması genetik hastalıkların engellenmesinde en önemli unsurlardır. 

KAYNAKLAR

1. Genetik ve Multidisipliner Yaklaşımlar (2019). Türkiye Klinikleri
2. OMIM (https://www.omim.org/)